INTELEKTUALNA EGZISTENCIJA MUFTIJE MUAMERA ZUKORLIĆA U REFORMATORSKOJ AKCIJI KRAJEM XX I POČETKOM XXI STOLJEĆA

MONAH, BISKUP I MUFTIJA KAO JUŽNOSLAVENSKI PROSVJETITELJI

Vidjeli smo da su brojne ličnosti u historiji evropskih i južnoslavenskih naroda, koje su primarno vjerski odgajane i obrazovane, bile osnivači obrazovnih institucija u kojima su se osim teoloških naučnih disciplina izučavale i filozofske, pravne, umjetničke discipline, te humanističke i prirodne nauke svjetovne orijentacije. U historiji nama susjednih naroda, Srba i Hrvata, sa kojima se najčešće poredimo, utemeljitelji modernog racionalistički prosvijećenog obrazovanja, po ugledu na zapadnoevropske obrazovne i kulturne tokove, jesu sveštena lica, Dositej Obradović u srpskoj, odnosno Juraj Štrosmajer u hrvatskoj kulturi. Vidjeli smo da je Dositej preteča univerzitetskog obrazovanja u tek oslobođenoj Srbiji od Turaka, Štrosmajer je zaslužan za osnivanje Univerziteta u Zagrebu i Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU). Dositejev raskid sa teološkim svjetonazorom simbolično se očituje i njegovim svlačenjem monaške mantije i oblačenjem građanske odjeće 1782. godine u njemačkom gradu Haleu. Dr. Muamer Zukorlić, pošto je postao glavni i autentični politički vođa sandžačkih Bošnjaka, ostavljajući funkciju glavnog muftije Islamske zajednice, kao vjernik ušao u, za njega, novi i nepoznati svijet društveno-političkog rada 2016. godine, što je podrazumijevalo i prilagođavanje novom ambijentu i u pojavnom formalnom smislu, jer ahmedija kao simbol islamskog vjerskog starješine nije bila primjerena političkom miljeu.

Površni i nedobronamjerni kritičari su ovaj Zukorlićev čin kritizirali, namjerno gubeći iz vida njegove postignute rezultate iz pozicije politike od suštinskog značaja kada je u pitanju zaštita i povratak vakufske imovine, razvoj islamskih ustanova, akreditacija Internacionalnog univerziteta itd. Smatramo da se dr. Muamer Zukorlić činom aktivnog ulaska u društveno-političku borbu nije udaljio od temeljnih ideja islama, već da je iz te pozicije dodatno unaprijedio vjerska, građanska i nacionalna prava muslimana Bošnjaka. Dositej, kao pravoslavni monah i Štrosmajer, kao katolički biskup, historijske su ličnosti u srpskoj, odnosno hrvatskoj historiografiji, dok je u našem bošnjačkom slučaju Zukorlić pandan ovoj dvojici prosvjetitelja i reformatora jer je još kao vjerski službenik Islamske zajednice pored vjerskog razumio i značaj svjetovnog obrazovanja, te je osnivanjem Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru i Bošnjačke akademije nauka i umjetnosti (BANU) udario temelje visokog obrazovanja u Sandžaku i institucionaliziranja nauke i umjetnosti na najvišoj akademskoj razini. Specifičnost njegove uloge, u odnosu na ovu dvojicu prosvjetitelja bitno određuje najviša moguća pozicija koju je nauka zadobila u Kur’anu, naredbom muslimanima da čitaju, proučavaju i tragaju za naukom, te kroz riječi Božijeg poslanika Muhameda s.a.v.s.: „Nauka je bolja od ibadeta“ (Handžić, 2008:44), čime je teorijski onemogućena smetnja razvoju slobodne naučne i umjetničke misli, kakav je bio slučaj u pravoslavnim i posebno katoličkim društvima ustanovljenjem zloglasne inkvizicije.

Dositej je, da bi se posvetio prosvjetiteljskom radu u duhu evropskog racionalizma, raskinuo sa monaškim životom, dok je Zukorlić povezujući vjersku i naučnu misao na temeljima kur’anske upute nastojao modernizirati društveni život. Istina, neki neformalni radikalni krugovi pravovjernika, koji djeluju izvan okvira Islamske zajednice, neprimjerenom inkvizicijskom metodologijom koju islam ne poznaje, pokušali su osujetiti vjersku, naučnu, prosvjetiteljsku i društveno-političku djelatnost muftije dr. Muamera Zukorlića, direktnom prijetnjom i smrtnom presudom, nastojeći getoizirati muslimane, držeći ih u mraku neznanja i opće zaostalosti mimo svih osnovnih islamskih postulata. Muslimansko-bošnjačka figura intelektualca još jednom je potvrđena kao arhetip tragičnog stradalnika u kovitlacu burnih društveno-historijskih datosti. Njegovu tragičnu dimenziju možemo spoznati kroz našu definiciju bošnjačkog intelektualca: „Bošnjački intelektualac je sumnjivi, sa inkvizicijske lomače odbjegli garavi čudak, prognani bogumilski did spaljenih knjiga i otetog konja, izvađenog jezika, koji pobožno kleše stećak i kazuje simbolom raširene šake.“ (Džemić, 2020:32)

Uprkos brojnim izazovima kroz historijsko trajanje, Bošnjaci su arhetipski kroz stoljeća razvili fascinantan talenat opstanka u matici Bosni i Hercegovini i izvan nje, na granici sukoba interesa Orijenta i Okcidenta, u atmosferi prikliještenosti između agresivnih, najčešće srpsko-hrvatskih asimilatorskih i genocidnih aspiracija.

FENOMEN DREVNE BOSNE IZ SAVREMENE NAUČNE VIZURE DR. MUAMERA ZUKORLIĆA

Dr. Muamer Zukorlić, kao naučnik i historičar, djelom Drevna Bosna (2016), po riječima akademika Muhameda Filipovića, predstavlja nam svojevrsno autentično čitanje naše povijesti (cit. prema Zukorlić, 2016:9). On fenomen Bosne i dobrih Bošnjana apodiktički definira kroz dijahroni prikaz počev od najranijih vremena u dalekoj prethistoriji i socio-religijskog i sveukupnog kulturološkog zametka ovog po mnogo čemu specifičnog i autentičnog evropskog etnikuma. O dubini i opsegu naučnog značaja djela u fizičko-temporalnom smislu, autor Drevne Bosne kaže: „Knjiga pod naslovom Drevna Bosna predstavlja svojevrsnu arheologiju bošnjačke svijesti i bosanskog duha u periodu od oko 3000 godina prije dolaska Osmanlija na Balkan, u izvjesnoj mjeri tretirajući i bošnjačke pretke i komšije, sve to sa ciljem rasvjetljavanja kontinuiteta bošnjačkog postojanja i pamćenja kod pojedinca i zajednice.“ (Zukorlić, 2016:28)

Naučnim i argumentiranim pristupom u rasvjetljavanju i objektivnom situiranju dva ključna identitarna fenomena Bosna i Bošnjak, kojima je kroz historijsko trajanje oblikovana duhovnost autentičnog domicilnog stanovništva na ovom dijelu Balkana i Evrope, autor razložno, precizno i senzitivno izbjegavajući zamke utilitarnog konstrukcionizma, na osnovama nepobitnih historijskih dokumenata, te modernih naučnih DNK istraživanja, temeljito rekonstruira daleku prošlost zemlje Bosne, porijeklo Bošnjaka i njihove veze sa drevnim plemenima sa kojima su dijelili zajednički geografski prostor i u dijahronom i sinhronom kontekstu izvodi zaključak o slojevitom etničkom, kulturnom i duhovnom naslijeđu koje se moralo odraziti na duh Bošnjaka i duhovnost drevne, a i savremene Bosne, koju je taj kulturološki konglomerat bitno odredio i definirao.

Svjestan nedostatnosti naučnih stavova, neutemeljenih hipoteza i nekompetentnosti utilitarnih prilagodbi raznovrsnih tendencioznih teorija, te mitskih zamagljivanja istine o etnogenezi Bošnjaka, Zukorlić je sve divergentne pristupe koji pretendiraju da prerastu u neupitan kanon osporio i doveo u pitanje njihovu egzaktnost bogatom faktografskom specifikacijom o etno-regijskom supstratu Bosne koju će savremeni i budući naučni poslenici iz različitih vizura dodatno produbljivati i naučno-objektivnim činjenicama upotpunjavati. Značaj naučnog rasvjetljavanja etnogeneze balkanskih naroda u Zukorlićevom radu          ističe i dr. Jahja Fehratović u recenziji djela Drevna Bosna: „Tako polazna ideja o višeslojnom etnogenetskom supstratu balkanskih naroda, u koji ulaze dijelovi svih onih naroda koji su od pamtivijeka naseljavali ovaj prostor, oduzima bilo kome ekskluzivno pravo da se smatra jedinim starosjediocem Balkana.“ (cit. prema Zukorlić, 2016:384)

Znamo da je Umberto Eko (1932-2016) ironičnim stavom prema historiji posumnjao u mogućnosti preciznog i objektivnog rekonstruiranja istine. Upravo zbog tih mogućih historijskih zastranjivanja i promašaja, koji nisu rijetki u nauci, u ovom slučaju historičar dr. Muamer Zukorlić bogatstvom dokumentarne građe rekonstruira historijsku prošlost Bosne i Bošnjaka u poglavljima: Etnogeza, Vjera dobrih Bošnjana, Država Bosna, Jezik i pismo, Kulturni identitet i Stubovi bošnjačkog identiteta, nastojeći da što je moguće argumentiranije i objektivnije naučno situira fenomene Bosna i Bošnjak. Sporenja o etnogenezi uvijek su najintenzivnija u kulturi manjih naroda, kakav je slučaj sa narodima  Balkana, što se može razumjeti kao kompleks stječen u njihovom arhetipskom strahu od nestanka u dodiru sa kulturom većih i snažnijih susjeda, ili imperijalističkih težnji jačeg naroda da podčini manjeg i slabijeg susjeda, kroz asimilatorske i genocidne, modernim jezikom kazano, projekte. Baveći se etnogenezom Bošnjaka u poglavlju Etnogeneza Zukorlić navodi rezultate DNK analize:

„Najnovija istraživanja etnogeneze Bošnjaka sprovedena su na švicarskom etnogenetskom institutu IGENEA, na Univerzitetu Leicester u Engleskoj, univerzitetima Berkeley, Utah i dr. u Americi, Genetskoj laboratoriji u Vankuveru itd. U jednoj reprezentativnoj DNK analizi dokazano je da u bošnjačkoj etnogenezi postoji 40% ilirskog, 20% gotskog, 15% slavenskog, 15% keltskog, 6% hunskog, 4% tračanskog supstrata.“ (Zukorlić, 2016: 39)

Naučna teza o slavenskom porijeklu bošnjačkog naroda, u čiju je etnogenezu, kao što vidimo iz rezultata DNK analize, utkano svega 15% slavenskog genetskog materijala, ovom prilikom je ozbiljno poljuljana. Etno-religijski habitus Bošnjaka i drugih balkanskih etnikuma uobličavali su brojni narodi kroz historiju koji su svojom kulturom neposredno ili posredno utjecali na narod Bosne kroz njegovo historijsko trajanje. Zukorlić slikovito i hronološki notira tri talasa pokretanja indoevropskih naroda i njihove utjecaje na kulturu Bošnjaka i njihov etno-religijski sustav: Prvi talas Indoevropljana (Heleni, Kelti, Iliri, Rimljani, Tračani); Drugi talas Indoevropljana (Huni, Goti, Vandali, Avari); Treći talas Indoevropljana (Slaveni). U nastavku studije u kontekstu proučavanja porijekla balkanskih naroda, autor se posebno bavi Bošnjanima, njihovim jezikom, vjerom, kulturom, nacionalnim imenom i geografskim prostorom, dovodeći ih u kulturološke i druge veze sa bliskim susjednim narodima, ili onima sa kojima su se vremenom miješali: Srbima, Hrvatima, Crnogorcima, Slovencima, Makedoncima, Albancima, Bugarima, Turcima, Romima i dr.

Evoluciju vjere Bošnjaka, koja je i danas njihova bitna identitarna oznaka, autor prati od početaka monoteističkog učenja svećenika Arija početkom IV stoljeća u Rimskoj imperiji, preko Zajednice bosanskih kristjana na monoteističkim osnovama arijanizma (Zukorlić, 2016:105), te bogumilskog vjerskog učenja u srednjovjekovnoj Bosni, njihovog progona od strane istočnog i zapadnog kršćanstva, do neposrednog susreta sa muslimanima i prelaska na islam i, naravno, utjecaja katoličanstva i pravoslavlja na bogumile i druge narode u predislamskoj, kasnijoj i današnjoj Bosni i Hercegovini.

U poglavlju Država Bosna autor kontinuitet civilizacijskog razvoja životnog prostora Bošnjaka započinje navodima nastanka Butmirske kulture između 5200 godine p.n.e. do 3200 godine p.n.e., Glasinačke kulture od 1.800. godine p.n.e. do 200. godine p.n.e. na koju se nadovezuje Pešterska kultura. (Zukorlić, 2016:163)

Neka od značajnijih arheoloških nalazišta koja autor također navodi kao drevne ostatke kulture jesu Badanj kod Stoca koji svjedoči o 14000 godina starosti pračovjeka na ovom lokalitetu, Smolućka pećina kod Tutina u kojoj je čovjek živio 2000 godina p.n.e, materijalni ostaci antičkog groblja u Plavu starog 3500 godina. Dalje utjecaje na socio-religijsko i kulturološko oblikovanje drevne postojbine Bošnjaka Zukorlić prati kroz prisustvo Kelta, Germana, Avara, Vandala i Slavena.

Životni prostor drevnih Bošnjana dalje je iscrtavan i oblikovan kroz Ilirik, Banovinu Bosnu i Kraljevinu Bosnu na čijem čelu se nalazio ban, kao npr. Kulin ban (XII stoljeće), odnosno kralj, kao npr. Tvrtko. Dinastija Kotromanića polovinom XIII stoljeća upravlja Bosnom sve do njenog pada pod Osmansku imperiju 1463. godine. Kao najznačajnije ime iz ove kraljevske dinastije pisac ističe Tvrtka Kotromanića (1338-1391).

U poglavlju Jezik i pismo dr. Muamer Zukorlić se kroz dijahroni pristup bavi utjecajima raznih drevnih, antičkih i srednjevjekovnih kultura na jezik i pismo Bošnjana. U slojevitom naslijeđu bosanskog jezika on ističe prisustvo toponimske, hidronimske i oronimske materije još u predrimskoj jezičkoj kulturi koja se sačuvala u bosanskom jeziku.

„Shodno ovom zapažanju, kao nedvojbeno utvrđenim činjenicama lingvista i historičara da većinu imena mjesta, rijeka i planina na životnome prostoru Bošnjana vodi porijeklo iz predrimskog perioda, nedvojben je zaključak da je jezičko jezgro jezika Bošnjana ilirskoga, predrimskoga, paleobalkanskoga, odnosno ilirsko-keltsko-gotskoga porijekla koja su se docnije izmiješala sa jezikom dolazećih slavenskih plemena, njihovim gramatičkim sistemom te konačno oblikovala matricu bosanskoga jezika koji postaje izvorište za kasnije normiranje svih jezika južnoslavenskoga dijasistema, odnosno bosanskoga, hrvatskoga, srpskoga i crnogorskoga jezika.“ (Zukorlić, 2016:284)

Kada su u pitanju ostaci pisama u kulturi i artefaktima na životnom prostoru Bošnjana, dr. Muamer Zukorlić navodi pisane spomenike na kojima su vidljivi ostaci gotskog pisma pod nazivom rune i saglasan je sa nekim lingvističkim naučnim tezama o utjecaju ovog gotskog pisma na prvo slavensko pismo glagoljicu:

„S obzirom na njihovu veliku sličnost sa prvim općeslavenskim pismom glagoljicom, neki lingvisti su tumačili da je glagoljica nastala po uzoru na rune. Također, s obzirom na njihovu mističnu ulogu kod gotskih naroda, što daje za pravo istraživačima koji ga smatraju pismom heretika, vrlo često se povezuje sa tradicijom Bošnjana, naročito sa njihovim zapisima na stećcima. Rune su iščezle kao živo pismo u upotrebi naroda tijekom 10. i 11. stoljeća pod snažnim pritiscima Crkve, kada ih potiskuje latinica.“ (Zukorlić, 2016:289)

Autor dalji razvoj pismenosti Bošnjaka prati kroz pojavu pisama: glagoljice, ćirilice, latinice i bosančice, što je lingvistička nauka odavno ustanovila kao neupitnu činjenicu.

Studiju Drevna Bosna autor dr. Muamer Zukorlić, uz impresivne likovne umjetničke radove akademika Mehmeda A. Akšamije, sintetizira poglavljem Stubovi bošnjačkog identiteta, definirijaći fundamentalne egzistencijalne odrenice bošnjačkog duhovnog i materijalnog bivstva u fizičko-temporalnoj datosti kroz etnogenezu, vjeru, državotvornost, jezik, pismo i kulturu, dajući joj u izvjesnoj mjeri udžbenički i enciklopedijski karakter svojevrsne čitanke duha Dobrih Bošnjana i njihove samospoznaje autohtonog doma u zemlji Bosni, tvoreći, kako kaže Edmund Burk, savez između mrtvih, živih i onih još nerođenih (cit. prema Imamović, 2007:8)      njenih potomaka kao čuvara kulturne identitarne posebnosti ovog evropskog etnikuma.

Drugi, ne manje značajan prilog naučnoj institucionalizaciji duha i znanja o Bošnjacima i njegovoj interakciji sa najvišom akademskom razinom BANU jeste djelo Academia dr. Muamera Zukorlića. Ovim i drugim njegovim djelima i naučnim radovima, kojima se u radu studioznije nismo bavili, te osnivanjem institucija znanja, dr. Zukorlić je ostavio svojevrstan legat, prije svega, svome narodu kojeg kroz dijahronijski pristup praćenja evolucije i institucionalizacije znanja, proisteklog iz zapadno-helenske i islamske tradicije (Zukorlić, 2018:33), snagom argumenta dovodi do samospoznaje o važnosti nacionalnog sopstva i njegovim nemalim mogućnostima sveukupnog duhovnog, obrazovno-naučnog i civilizacijskog uzdignuća u skladu sa modernim evropskim i svjetskim tokovima.

ZAKLJUČAK

Definirati Srednji vijek u Evropi kao epohu mračnjaštva pogrešno je, ako respektiramo nespornu činjenicu da u tom desetostoljetnom historijskom periodu od V do XV stoljeća i pored, istina dominacije vjerske, prevashodno crkvene dogme i nešto docnije od VIII stoljeća u Španiji prisustva orijentalno-islamske kulture, naporedo svoje zamjetke imaju i naučne, umjetničke i filozofske discipline svjetovnog karaktera. Intelektualni poslenici od Srednjeg vijeka, kroz renesansu, barok i klasicizam, prosvjetiteljstvo i racionalizam, pa sve do romantičarskog i realističkog XIX stoljeća, a u pojedinim kulturama, kakva je npr. bošnjačka, do modernizma XX stoljeća, uglavnom proističu iz vjerskih obrazovnih i odgojnih krugova, što uglavnom ne predstavlja ograničavajući faktor za njihovo bavljenje svjetovnim naučnim, filozofskim i umjetničkim temama, kako se nedvojbeno pokazuje na primjeru života i rada muftije dr. Muamera Zukorlića.

U doba mračnjaštva, kao što smo vidjeli, začete su mnoge nacionalne književnosti u Evropi, među kojima i književnosti balkanskih naroda – Bošnjaka, Srba, Hrvata i dr., konstituirani njihovi prvi književnih jezici i pisma, osnovani univerziteti i biblioteke. Takav je slučaj i sa drugim historijskim i kulturnim razdobljima u kojima figura vjerujuće intelektualne egzistencije nerijetko ima korifejsku ulogu u sveopćem društvenom progresu. U čitavoj galeriji mislilaca koji potiču iz svešteničkih krugova, između ostalih, uzeli smo primjer Pjera de Sorbona, osnivača univerziteta Sorbona 1150. godine; Nikole Kopernika, školovanog isusovca i naučnika; Tomasa Mora, teološki obrazovanog filozofa; solunske braće, monaha Ćirila i Metodija, rodonačelnika slavenske pismenosti u IX stoljeću i mnogih drugih prosvjetitelja.

Monah Dositej Obradović u srpskoj, katolički biskup Juraj Štrosmajer u hrvatskoj i islamski teolog dr. Muamer Zukorlić u bošnjačkoj kulturi i nauci, kao prvobitni reprezenti vjerske misli i službe, dali su veliki doprinos utemeljenju i razvoju prosvjetiteljsko-obrazovnih, naučnih i kulturnih institucija. Monah Dositej je početkom XIX stoljeća udario temelje modernom srpskom obrazovanju pokretanjem Velike škole iz koje će se razviti Univerzitet u Beogradu, biskup Štrosmajer je utemeljitelj hrvatskog modernog obrazovanja u XIX stojeću kao pokretač i osnivač Univerziteta u Zagrebu i Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU), a muftija Zukorlić je početkom XXI stoljeća, između ostalog, utemeljitelj sandžačkog i bošnjačkog univerzitetskog obrazovanja kao osnivač Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru i začetnik ideje osnivanja Bošnjačke akademije nauka i umjetnosti (BANU). Monah, biskup i muftija su, dakle, rodonačelnici i utemeljitelji modernog akademskog obrazovanja, naučne misli i progresivnih ideja u trima dominantnim zapadno-balkanskim kulturama – srpskoj, hrvatskoj i bošnjačkoj, koje u cjelovitom historijskom trajanju razvijaju međusobne utjecaje uslijed izvjesnih kulturoloških sličnosti.

Ovim primjerima činjenično potvrđujemo hipotezu da su značajne, primarno vjerski odgojene i obrazovane ličnosti u Evropi, među kojima i dr. Muamer Zukorlić, dale nemjerljiv doprinos idejnom, prosvjetiteljskom, naučnom, filozofskom i umjetničkom razvoju svjetovne misli, počev od poznog Srednjeg vijeka, pa do savremenog doba. Kako smo u Uvodu naglasili, cilj nam je bio da objektivno valoriziramo djelo dr. Muamera Zukorlića na osnovu bogate činjenične građe i da izbjegnemo svaki vid utilitarnosti, glorifikacije i romantičarsko-folklorističke emfaze. U ovom naučno formatiranom prilogu, u kome smo se posebno bavili analizom historiografske studije djela Drevna Bosna, smatramo da smo u toj namjeri uspjeli, te da smo nekonvencionalnu intelektualnu egzistenciju učitelja, mislioca i reformatora muftije dr. Muamera Zukorlića, autoritetom objektivne činjeničnosti, predstavili kao paradigmu kulturnog uzdignuća bošnjačkog etnikuma u tridesetljeću njegovog intelektualnog rada. Pravilno čitanje i promišljanje njegovih ideja koje je kao legat ostavio u djelima i institucijama, dobro je polazište za dalje unaprjeđenje slobodne misli u skladu sa savremenim naučnim tokovima.

R: Feljton, Autor : Dr. Kemal Džemić, Glas islama 331