Sjenica, Smederevo i Šabac

DŽAMIJE U UŽOJ SRBIJI IZ XIV-XIX VEKA (VI)

Divna Đurić-Zamalo: Džamije u užoj Srbiji iz XIV-XIX veka, u: Gradska kultura na Balkanu (XV-XIX vek), Beograd, 1984., str. 331-375.

Sjenica je i u Srednjem veku i za vreme Turaka bila važna trgovačka i karavanska stanica. Francuz A. Pukvilj je 1807. pisao da Sjenica ima devet džamija. Tri su još postojale 1913, od kojih se jedna nalazila u utvrđenju na vrhu čaršije, a danas su ostale dve. Jedna od njih je najveća na celoj teritoriji uže Srbije, možda i najlepša, posebno što se tiče unutrašnjeg prostora. To je džamija sultanije Valide (sl. 11), majke sultana Azita II, sagrađena oko 1850. Zidana je od kamena, pokrivena kupolom, približne dimenzije osnove iznose 23×19 m. Prozori su postavljeni u dva niza, a ima ih i na tamburu. Hodža džamije kaže da su ugrađena ukupno 33 prozora, onoliko koliko svaki vernik ima dužnosti. Ima trem pokriven sa tri kupolice, a još dve se nalaze iznad prostorije nasuprot tremu. Uz džamiju je podignuto dosta vitko minare. Objekt se nalazi na lepom mestu i u prijatnom ambijentu starih žalostnih vrba. Džamija Mustafa-paše Ćatovića sagrađena je takođe od kamena, ima pravougaonu osnovu 12×9 m i pokrivena je četvorovodnim krovom.

Smederevo je staro naselje i potiče iz vremena Rimljana. Njegova velika tvrđava sagrađena je 1430, a samo 29 godina kasnije naselje je palo u turske ruke, što je označilo i konačan kraj srpske srednjovekovne države. Početkom XVI veka na prostoru tvrđave postojali su jedna džamija i četiri mesdžida. Džamija je nosila ime Mehmeda II Osvajača, koji je i zauzeo Smederevo, a smatra se da je to preuređena crkva Blagoveštenja. Dokaz za to je i tvrdnja Evlije Čelebije da je džamija građena u ,,starome stilu“. Jedan od mesdžida se zvao po Mehmed-begu, sinu Minet-begovom, prvom smederevskom sandžak-begu. Naselje u tvrđavi se povećavalo tokom XVI veka, pa je porastao i broj džamija. Čelebi je 1660. pored pomenute džamije zabeležio u tvrđavi još dve: Sir Merdovu (sin Abdulahov) i Hadži Velijinu. Polovinom XIX veka bila je ostala jedna džamija koja se vidi na Kanicovom crtežu tvrđave, ali je i ona porušena 1867. Podgrađe ili varoš počela se izgrađivati tek posle 1476. jer je stara varoš tada izgorela. U drugoj polovini XVI veka u varoši su bili jedna džamija i tri mesdžida, a Evlija je 1660. zabeležio 24 džamije. Do danas su očuvani samo temelji jednog minareta.

Svetozarevo, ranije Jagodina, pominje se u Srednjem veku. Značaj Jagodine rastao je s pomeranjem srpske prestonice prema severu. Za vreme Turaka bilo je jedno od značajnijih naselja na Carigradskom drumu, a putopisci tog vremena je opisuju kao lepo i veliko mesto. U drugoj polovini XVI veka u Jagodini su bile dve džamije, što potvrđuje i veći broj putopisaca, a taj broj se zadržao i kasnije. Jedna se nalazila preko puta karavan-saraja i zvala se Derviš-begova (sl. 12), a druga na ulazu u varoš, ali joj se ne zna ime. Derviš-beg je podigao svoju džamiju 1555, kad ju je u izgradnji video Derviš-beg. Derviš-beg je živeo u Segedinu, ali se brinuo o Jagodini u kojoj su se nalazile i njegove druge zadužbine i saraj. Bio je sin Bali-begov i unuk Jahja-pašin. Neki putnici su pisali da je Derviš-begova džamija lep objekt, a drugi da je velik. Evlija Čelebi navodi da je bila niska, pokrivena olovom, ”dobro posjećena i vrlo svijetla”, a zabeležio je i natpis nad njenim vratima. Gliša Elezović je zapisao da je sagrađena od tesanog kamena, dok se na Titelbahovom crtežu iz druge polovine XIX veka vidi da je imala visoku kupolu na tamburu s prozorima i trem sa tri luka. Kako piše M. Bezolt, u njoj su (svakako pored nje) sahranjeni jedan beg i njegov sin, što bi se moglo odnositi na Derviš-bega. Putopisci su zapazili i šadrvan od belog mermera pred džamijom. Minare je stradalo u ratovima, pa ga je 1818. obnovio knez Miloš. Džamiju je srušila opštinska uprava početkom tridesetih godina XX veka, a deo njenog zida postoji i danas blizu Klanice i služi kao ograda.

Šabac se razvio na mestu srednjovekovnog Zaslona koji su Turci zauzeli 1370. i tu izgradili utvrđenje koje se očuvalo do danas. Turci su izgubili utvrđenje već 1476, a Šabac su konačno osvojili 1521. Do 1548. postao je kasaba, što znači da je morao imati bar jednu džamiju. Ona se nalazila u Muhjidin-hatibovoj mahali, ali joj ime nije poznato. Vidi se kao jedina u Šapcu na graviri iz sredine XVI veka. Nalazila se u okviru zidova palanke, u donjem podgrađu, prema utoku rečice Kamička u Savu. Imala je kupolu i vitko visoko minare. Utvrćeno je da je do kraja XVI veka prozvana Tvrđavskom, a da su među njenim ktitorima bili Jahja-paša iz Beograda i Hadži Husein. Kao najstarija je uvek bila i glavna džamija u naselju. Do kraja XVI veka sagrađene su još tri. Jedna se nalazila u Kara Fatminoj mahali, druga u Hadži Redžepovoj, treća u mahali Bair. Pretpostavlja se da su i džamije nosile ista imena kao i mahale. Hadži Redžepova se nalazila zapadno od tvrđave, a na osnovu jedne gravire može se zaključiti da je imala kupolu i minare. Posle 1739. najpre je obnovljena glavna džamija u Kale mahali blizu tvrđave i dobila ime Ehali džamija. Zatim je 1767. jedan mesdžid pretvoren u džamiju. To je bio Sarač Salih-agin mesdžid u Hamam mahali. Smatram da je to stara Kara Fatmina džamija ili mesdžid pošto A. Handžić pretpostavlja da se u Kara Fatminoj mahali nalazio hamam (banja). Džamija nije dobila minare nego samo minber. Treća džamija se pominje 1785. u Varoš mahali, a to bi mogla biti stara džamija na Bapru. Za nju se kaže da je bila drvena. Posle austrijsko-turskog rata krajem XVIII veka obnovljene su dve džamije: jedna u Kale mahali, druga (drvena) na Bairu, a pominje ih 1826. i Joakim Vujić, dok se 1846. navodi samo jedna. Vujić navodi da je džamija kod tvrđave nekad bila pravoslavna crkva.

Glas islama 295, strana 24, RUBRIKA: FELJTON, Autor: Divna Đurić-Zamalo