Kraljevski grad Jajce

Grad Jajce u Bosni i Hercegovini predstavlja jedinstvenu tačku presjeka prirodnih ljepota, historijskih slojeva i kulturnog pluralizma. Njegov razvoj od srednjovjekovnog kraljevskog sjedišta, preko osmanskog i austrougarskog perioda, do savremenog vremena potvrđuje složenost bosanskohercegovačke historijske sudbine i višeslojnost kulturnog identiteta.

Grad Jajce, smješten u centralnom dijelu Bosne i Hercegovine, jedan je od najreprezentativnijih primjera višeslojnosti balkanskog urbanog i kulturnog naslijeđa. Jajce je grad koji odiše prirodnom ljepotom i bogatom historijom. Vrbas i Pliva, mlinčići i nacionalni spomenici, tvrđava i katakombe, kapije, džamija i samostan, mjesta su susreta civilizacija, prirode i naroda, grad vode, čak nazvan “muzej pod otvorenim nebom”.

Njegov geografski položaj na ušću rijeke Plive u Vrbas, okružen planinskim vijencima i prostranim kotlinama, učinio ga je strateški značajnim mjestom kroz stoljeća. Istovremeno, Jajce predstavlja simbol dinamične historije Bosne, u kojoj se isprepliću srednjovjekovno kraljevstvo, osmanska vlast, austrougarska administracija i jugoslavensko naslijeđe. Kao takav, grad prevazilazi lokalni okvir i postaje paradigma historijske sudbine Bosne i Hercegovine – prostora na kojem se susreću civilizacije, religije i kulture.

U okviru ovoga rada, zbog ograničenosti brojem strana, osvrnut ćemo se isključivo na vakufsku djelatnost sultana Sulejmana, iako je jasno da bogata tradicija vakufa u Jajcu prevazilazi jedan pojedinačan primjer. Na važnost slojevitog i trajnog značaja ovoga grada ukazao je i akademik Enes Karić u svom tekstu objavljenom u Preporodu pod naslovom „Grad u vremeplovu kontinuiteta“, koji je poslužio kao neposredan povod za nastanak kapitalnog djela prof. dr. Ismeta Bušatlića Kraljevski grad pod sultanima – Jajce 1528–1878, u izdanju Medžlisa Islamske zajednice Jajce. Osvjetljava najduže, a često zanemareno razdoblje Jajca – osmanski period, te donosi sveobuhvatnu sliku njegovog urbanog, društvenog i kulturnog razvoja. Na temelju arhivskih izvora, rukopisa, epigrafskih ostataka i relevantne literature, autor oživljava priče o sakralnim i profanim prostorima, vakufima, pojedincima i porodicama, ali i o širim društvenim strukturama koje su oblikovale ovaj grad kroz stoljeća. Jajce je u Bušatlićevoj interpretaciji prikazano kao višestruki grad – Hrvojev, hercegov, kraljevski, banski, sultanski, ćesarski i AVNOJ-evski, čime se ističe njegova jedinstvena višeslojnost i kontinuitet.

Posebna vrijednost ogleda se u činjenici da ne samo da povezuje rezultate ranijih istraživanja, već ih dopunjava novim, do sada neobjavljenim izvorima i prevodima značajnih dokumenata, među kojima posebno mjesto zauzimaju vakufname, sidžili i defteri. Sa naučnom akribijom, ali i pripovjedačkom toplinom, Bušatlić rekonstruira manje poznate segmente lokalne historije, čineći ovu knjigu nezaobilaznim štivom za sve koji žele dublje razumjeti osmansku prošlost Bosne i prepoznati duh mjesta koji i danas odjekuje među zidinama Jajca. Time se ovo djelo nameće ne samo kao dragocjen doprinos kulturnoj i duhovnoj historiografiji Bosne i Hercegovine, već i kao živo svjedočanstvo o složenom identitetu kraljevskog grada. (Karić, 2025: 363)

Prvi vakufi u Jajcu

Prvi tragovi vakufske djelatnosti u Jajcu i okolini vezuju se za ime sultana Mehmeda II el-Fatiha, osvajača grada 1463. godine. Neposredno nakon zauzimanja Jajca i okolnih tvrđava, sultan je izdao naredbu da se za potrebe vojnih posada podignu džamije ili da se odgovarajuće prostorije adaptiraju u molitvene objekte u samom Jajcu i u obližnjem Zvečaju.

Imami u ovim tzv. džamijama Fethijama bili su dio vojnih posada i za svoj rad dobijali su nagradu iz samog Istanbula. Ipak, uslijed vojno-političkih previranja, već iste godine Mađari su uspjeli da preotmu i Jajce i Zvečaj, pri čemu su džamije porušene ili pretvorene u druge objekte. Sâm sultan Mehmed II mogao se uvjeriti u posljedice gubitka, jer se već naredne godine ponovo našao pred jajačkim zidinama. Tokom višestrukih i bezuspešnih pokušaja da vrati grad, on i njegova vojska obavljali su molitvu na otvorenim prostorima – na musalama na Carevom polju i u varoškim predgrađima. Poslije njegovog odlaska iz Bosne, u okolini Jajca nije ostalo ni džamija ni drugih oblika vakufa. Njegov nasljednik na prijestolu, sultan Bajazit II, nastavio je vojna osvajanja u Bosni, iako nikada lično nije kročio na njeno tlo. Džamije podignute u njegovo ime formirane su na komunikacijama koje su vodile prema Jajcu (Travnik, Prozor, Prusac) i oko njega (Vinac, Komotin, Jezero, Soko i Bočac). U to vreme nije bilo drugih značajnijih vakufa u samom Jajcu. Imami pomenutih tvrđava, kao i članovi posada, u početku su bili ulufedžije – vojnici sa platom iz državne blagajne, dok su kasnije prelazili u status timarnika, uživajući prihode od timara dodijeljenih širom osmanskih oblasti. Od svih džamija sultana Bajazita do danas preživela je samo ona u Jezeru, i to uprkos višestrukom rušenju i paljenju.

Stabilizacija osmanske vlasti u Jajcu nastupila je ponovnim osvajanjem grada 1528. godine, čime je stvoren okvir za dugotrajniji proces osnivanja vakufa. U ovom periodu, kao osnivači vakufa u Jajcu i njegovom širem području javljaju se ne samo sultani i članovi dvora, već i brojni predstavnici lokalne i regionalne elite: sultanije, veliki veziri, sandžakbezi, beglerbezi, dizdari, kapetani, ćehaje, spahije, kadije, ali i ulemanski sloj – imami i šejhovi. (Bušatlić, 2025:67) U tom procesu učestvovale su i žene, što potvrđuje širinu i inkluzivnost vakufske prakse, a svjedoči o tome džamija Esme Sultanije.

Vakuf sultana Sulejmana

Odmah nakon definitivnog osvajanja Jajca, grad je dobio prvi sultanski vakuf vezan za ime sultana Sulejmana Veličanstvenog (Zakonodavca). Njegova politika bila je usmjerena na stabilizaciju osvojenih teritorija, povezivanje komunikacija, povećanje bezbjednosti ljudi i robe, kao i na povratak stanovništva raseljenog tokom ratova. U tom cilju, sultan je u ključne tvrđave – Jajce, Banju Luku i Gradišku – rasporedio jake vojne posade, otvorio javne radove i dodijelio različite povlastice. (Bušatlić, 2025:70) Na njegovo ime podignute su džamije u Jajcu, Banja Luci, Gradišci i Oborcima, kao i mostovi na važnim komunikacijama: preko Vrbasa (u Donjem Vakufu i kod Skela u blizini Jajca) te na rukavcima Plive u Jezeru. Posebno je značajno da je od svih osmanskih vladara jedino Sulejman Zakonodavac u istom gradu podigao i mesdžid i džamiju.

Zaključak

Grad Jajce u Bosni i Hercegovini predstavlja jedinstvenu tačku presjeka prirodnih ljepota, historijskih slojeva i kulturnog pluralizma. Njegov razvoj od srednjovjekovnog kraljevskog sjedišta, preko osmanskog i austrougarskog perioda, do savremenog vremena potvrđuje složenost bosanskohercegovačke historijske sudbine i višeslojnost kulturnog identiteta.

Vakufi, među kojima se posebno ističu vakuf sultana Mehmeda II Fatiha, prvog osmanskog vakifa u Jajcu, te vakuf Sultana Sulejmana, uključujući džamiju Esme Sultanije, svjedoče o doprinosu pojedinaca i zajednice očuvanju vjersko-prosvjetnih, kulturnih i humanitarnih institucija. Time grad dobija trajnu društvenu i duhovnu vrijednost.

Očuvanost i valorizacija Jajca predstavljaju obavezu lokalne zajednice i međunarodne kulturne javnosti, dok grad ostaje exelans i izuzetno reprezentativan primjer kontinuiteta historije, kulturne slojevitosti i trajnog značaja ljudske kreativnosti.

Glas islama 360, R: Šerijat i pravo, A: Zehrudin-ef. Hadžić