Islamske finansije u modernom kontekstu

Glavna pokretačka snaga islamske finansijske industrije jeste islamsko bankarstvo koje čini 70% od te industrije i generiše najviše prihoda. Ukupna aktiva islamskih finansijskih institucija iznosi blizu tri biliona američkih dolara.

Koncept islamskih finansija počeo se razvijati relativno skoro uzimajući u obzir činjenicu da bankarstvo po konvencionalnom modelu, koji je i danas dominantan, nije bilo poznato u muslimanskom svijetu sve do 19. stoljeća kada su evropske sile poput Velike Britanije i Francuske počele teritorijalnu ekspanziju na Bliskom Istoku. Zauzimanjem ovih područja počele su se otvarati ispostave evropskih banaka. Susretanjem sa poslovanjem koje je zasnovano na kamati muslimani nisu imali adekvatan odgovor narednih nekoliko desetina godina, već su počeli razvijati teorijske koncepte usklađivanja finansijskog poslovanja sa islamom. Ovaj projekat se mogao uraditi samo uz koordinaciju šerijatskih pravnika i ekonomskih eksperata, a njihov trud i zalaganje dovelo je do otvaranja prve islamske banke u svijetu 1963. godine, a radi se o Mit Ghamr banci u Egiptu. Nakon ovog momenta uslijedila je rapidna ekspanzija u teorijskom i praktičnom smislu, zaokruživanjem finansijskih modela i otvaranjem islamskih finansijskih institucija. Prema izvještaju Thompson i Reuters (2021), razvoj islamske finanijske industrije danas izgleda ovako:

• Obim: U svijetu posluje 1.595 islamskih finansijskih institucija. Pored muslimanskih zemalja kao što su: Malezija, Indonezija, Saudijska Arabija, Iran, Katar, Kuvajt, Emirati, veliki je broj islamskih finansijskih institucija i u Velikoj Britaniji, SAD-u, Luksemburgu, Njemačkoj, a jedna islamska banka posluje i u Bosni i Hercegovini.
• Politika: 47 država je do određene mjere ili potpuno prilagodilo zakonodavstvo kako bi ove institucije mogle implementirati poslovanje u skladu sa islamskim finansijskim konceptom.
• Edukacija: Preko 1.000 visokoobrazovnih institucija pruža edukaciju, ima smjerove, ili nastavne predmete iz ove oblasti.
• Naučni rad: Objavljeno je blizu 3.000 naučnih radova iz ove oblasti i njihov broj ubrzano raste. Također, oblast islamskih finansija često je odabir i za završne teme master i doktorskih studija zbog svoje aktuelnosti.
• Društvena odgovornost: Islamske finansijske institucije su u 2021. godini u društveno odgovorne projekte plasirale 1,28 milijardi američkih dolara.
• Mediji: Godišnje se održi oko 900 događaja, konferencija, javnih predavanja, seminara, radionica na temu iz ove oblasti, a objavi se skoro 12.000 vijesti.

Shodno gore navedenim brojkama, evidentan je brz napredak islamskih finansija u svijetu. Islamske finansijske institucije bilježe rast od 8% na godišnjem nivou, što jeste impozantan rezultat, međutim, postavlja se pitanje da li se islamski finansijski koncept može nametnuti kao alternativa konvencionalnom finansijskom konceptu? Glavna pokretačka snaga islamske finansijske industrije je islamsko bankarstvo koje čini 70% od te industrije i generiše najviše prihoda. Ukupna aktiva islamskih finansijskih institucija iznosi blizu tri biliona američkih dolara. Ukupna aktivna konvencionalnih finansijskih institucija iznosi blizu 700 biliona američkih dolara. Ovaj podatak, iako poražavajući na prvi pogled, nije nelogičan. Konvencionalni finansijski koncept razvija se unazad 6-7 hiljada godina, od barter transakcija do otvaranja prvih banaka modernog tipa kao institucionalno organiziranih novčanih ustanova u Srednjem vijeku u italijanskim gradovima: Banca di Genova je osnovana 1320. godine, a Casa di Sant Georgio je osnovana 1407. godine. Ponovo da spomenemo, prva islamska banka je osnovana tek 1963. godine.

Ono što se može čuti kao kritika koja se konstantno upućuje islamskim bankama jeste činjenica da finansijski modeli koje implementira liče na konvencionalne i da se, zapravo, radi samo o šerijatskom ”šminkanju” postojećih konvencionalnih finansijskih usluga te da je rezultat potpuno isti – sa jedne strane je banka, a sa druge strane je klijent u svojstvu dužnika ili deponenta. Osnovni koncept islamskih finansija jeste poslovanje utemeljno na Šerijatu, kroz poštivanje zabrane kamate, visokog stepena neizvjesnosti, monopola i ostalih zabranjenih aktivnosti. Drugi stub ovog koncepta jeste podjela dobiti i gubitka i partnerski odnos sa klijentom. Iza svake transakcije mora postojati realna ekonomska vrijednost (nekretnina, zemljište, vozilo, mašina, edukacija, posao, usluga), jer novac ne može kreirati novac. Kroz principe islamskih finansija iskristalizirali su se modeli koji su bazirani na partnerstvu i oni koji su bazirani na trgovini, odnosno dugu. Nažalost, udio u zaradi na svjetskom nivou mnogo više imaju modeli koji su zasnovani na trgovini – dugu u odnosu na modele koji su najčistiji, a koji su bazirani na partnerskom odnosu između klijenta i banke. Ovo znači da, iako je šerijatski prihvatljiv, model koji je zasnovan na trgovini i dugu ima isti rezultat, a to je klijent dužnik.

Da li su islamske finansijske institucije potpuno islamske? Ovo ovisi od zakonodavnog konteksta u kojem posluju. Spomenuli smo da je 47 država svijeta potpuno ili djelimično prilagodilo zakonodavstvo ovom vidu poslovanja. U onim državama koje su dopustile da se islamske finansije bez problema implementiraju, poslovanje je skoro potpuno usklađeno sa islamskim finansijskim konceptom, dok u državama koje su samo djelimično zakonski dopustile da islamske banke posluju, onda je usklađivanje sa Šerijatom dosta teže, te se institucije normativno usklađuju sa Šerijatom, dok zakonski moraju ispoštovati određene segmente, iako su suprotni islamskom finansijskom modelu.

Na kraju, islamski finansijski model jeste alternativa konvencionalnom modelu, ali je teško očekivati da će se nametnuti kao dominantan u bliskoj budućnosti. Na tržištima muslimanskih zemalja, koje su pokretači i motor ove industrije, i dalje najveći udio u tržištu imaju konvencionalne banke. Na islamskim finansijskim institucijama jeste da nastave ubrzan rast i da svoje poslovanje drže u granicama dozvoljenog, maksimizirajući profit, ali ne po svaku cijenu. U narednom periodu ćemo više govoriti o islamskim finansijskim modelima, gdje će biti više govora o načinu mobiliziranja kapitala i plasiranja sredstava od strane islamske banke.

R: Islamsko bankarstvo, A: Hfz. msc. Haris Zogić, Glas islama 327